تاریخچه تمبر در ایران

پیدایش تمبر در ایران

در مورد تاریخچه تمبر ایران میتوان گفت نخستین بار در سال ۱۲۷۹ با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهرِ بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در ایران رواج یافت.
در سال ۱۲۸۲،به دستور ناصر الدین شاه هیئتی از ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام ریستر، که از منظور هیئت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه کرد و نمونه‌های چاپ شده آن را به نمایندگان ایران نشان داد. این طرح ها مورد پسند دولت ایران قرار نگرفت.

ریستر غیر از این سری، 3 طرح دیگر نیز با نقش شیر و خورشید برای مصرف امور ایرانی تهیه کرد که این تمبرها نیز مورد توجه قرار نگرفت و عینا به پاریس مسترد شد.

بنا بر این، نخستین تمبر ایران را نمی‌توان یک تمبر رسمی به حساب آورد. زیرا با اینکه حایز کلیه مشخصات تمبر بود هیچگاه رسما در پست ایران مورد استفاده قرار نگرفت.

3 سال پس از این ماجرا نیز، هنوز کسی که بتواند در زمینه تمبر کار مثبتی انجام دهد، پیدا نشد، موضوع تمبر از حرارت نیفتاده بود تا سر انجام هیئت ایرانی بعد از نپذیرفتن طرح حای ریستر شخصی به نام بار را عهده دار این کار کرد.

بار، موفق شد کلیشه اولین تمبر رسمی ایران را که باب طبع شاه قاجار باشد در پاریس تهیه کند.

مقامات ایرانی با نمونه تمبرهای بار با طرح شیر و خورشید موافقت کردند.

نمونه این تمبرها در یک نقش واحد و در دو نمونه بی‌دندانه و با دندانه رسما برای تمبرهای یک شاهی، دو شاهی، چهار شاهی و هشت شاهی انتخاب شد و کلیه تمبرهای شیر و خورشیدی اول ایران از روی این کلیشه‌ها به چاپ رسید. تمبرهای مزبور در پنج کلیشه به رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و بنفش تهیه شده بود. در این تمبرها شیر و خورشید به عنوان نشان رسمی دولت ایران، درون دایره‌ای قرار دارد.

اما استفاده از تمبر به سبب بی‌سر و سامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در سال ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرارگرفت. از این تمبرها، که به «سری باقری» معروف بود، تا ۱۲۹۶ استفاده شد.

در سال ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزا علی‌ خان امین‌الدوله ، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیه نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات … موافق قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد.

با توجه به اینکه انتشار تمبر در انحصار دولت بود، پیام‌ها و تصاویر روی تمبر، دیدگاه‌های رسمی حکومت را در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کرد. در دوره قاجار، نقش شیر و خورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند.

در سال ۱۳۲۶، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد. در ۱۳۲۷، در پی نهضت مردم لار به رهبری سید عبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت پست ملت اسلام به چاپ رسید.

در شوال ۱۳۳۳، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، روی تمبرهای اداره پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگلستان) خورد که نشانه تسلط انگلستان بر آنجا بود.
در سال ۱۳۳۵، در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی مهر ملت کازرون زدند.

انتشار تمبری با عنوان «پست انقلابی ایران گیلان ۲۵ ثور ۱۲۹۹» برای اعلان جمهوری در گیلان به رهبری میرزا کوچک ‌خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد. علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت پست دولت جمهوری شوروی ایران درست کردند که روی پاکت‌های رسیده می‌زدند.

مهر «سانسور جمهوری ‌طلبان غرب ۱۳۰۳» روی تمبرهای بسته‌های پستی همدان و سنندج و قزوین و اراک، بیانگر تمایلات جمهوری‌ خواهانه حاکمان غرب کشور بود.

پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبانماه ۱۳۰۴ـ ۱۹۲۵» روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه‌های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی.

در دوره پهلوی، برخی اقدامات عالی و شایسته عبارت بود از چاپ تمبرهای پهلوی با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا که گامی شایسته در جهت ترویج فرهنگ اصلی و اصیل ایرانی بوده است و به واقع همگی طراحی های زیبایی دارند.

نخستین تمبر تصویری درایران، نقشی از ناصرالدین شاه است

نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست ۱۸۷۶ به سفارش گوستاو ون ریدرر ،رییس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید و در تاریخچه تمبر به ثبت رسید.طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی است.
به گفته “ویلیام هاروتیونیان”، رئیس انجمن تمبر ایران، محقق و عکاسی که مدت های طولانی روی تمبرهای ایران مطالعه کرده است: «دومین سری که در فیلاتلی ایران اهمیت خاص دارد سری لیتوگراف می باشد که برای اولین بار نام کشور ایران در عبارت ممالک محروسه ایران روی ان نقش بسته است.

بعد از انتشار تمبرهای فوق که در حالت اضطرار به روش لیتوگرافی چاپ شده اند سری گراوه که از طراحی زیبایی برخوردار است در ۷ رقم چاپ و انتشار یافت.

به گفته هاروتیونیان ،رنگ آمیزی تمبرها ی سری ۴ جور ناصری به صورت یک شاهی ،سیاه و بنفش ،دو شاهی،سیاه و سبز ،پنج شاهی ،سیاه و قرمز،ده شاهی ،سیاه و آبی است.
هاروتیونیان، که این اطلاعات را در مجموعه ای گرد آوری کرده است ، در باره این تمبرها گفت: «از تمبرهای سری ۴ جور در سالهای بعد برای فروش در بازار فیلاتلی به سفارش بواتال رئیس وقت پست در وین چاب مجدد صورت گرفته است.»
در بررسی های این محقق،ثابت شده است : «رنگ تمبرها به رنگ تمبرهای اصلی بوده و مشخصه این تمبرها وجود نقطه ای شبیه سنجاق با دکمه روی کروات شاه است.

نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست ۱۸۷۶ به سفارش گوستاو ون ریدرر ، رییس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید. طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی است.

این محقق افزود :«گوستاوفن ریدرر سفارش چاپ ۳۰۰ هزار پاکت پستی که تمبر ۵ شاهی سری ۴ جور روی آن به چاپ رسیده بود را به چاپخانه دولتی اتریش داده ،ولی با این وجود مصرف این پاکت ها در شبکه پستی رایج نشد در نتیجه از طرف مقامات اجاره داده شد که تمبرهای چاپ شده روی پاکت ها بریده و به صورت تمبر بالصاق مجدد روی مرسولات پستی مصرف شوند.»

هاروتیونیان معتقد است :«در آن زمان به علت کمبود تمبر در بعضی از مراکز پستی از تمبرهای سری ۴ جور نصفه مصرف شده اند.تمبرهای ۲،۵ و ۱۰ شاهی به صورت نصفه افقی یا عمودی درشهرهای رشت،شیراز و کاشان مصرف شده اند.مصرف تمبرهای ۱۰ شاهی به صورت نصفه افقی که با مهر shahy 5 یا shahi 5 دیده شده است.»

بررسی ها نشان داده است : «این عمل کارf .a stahl رییس وقت پست تبریز بدون مجوز از سوی m.riedere رییس کل پست انجام شده است.این تمبرها احتمالا به صورت واقعی در تبریز ، ارومیه ، خوی و مراغه مصرف شده اند که به علت کمبود تمبرهای ۵ شاهی در این شهرها بوده است .البته این مطلب دارای شبهه بسیاری استو نمیتوان در این مورد به طور قطع اظهار نظر کرد .»